张九龄：宰相诗人 （二）

Trương Cửu Linh: Tể tướng và thi nhân (2) 

…..

纵观张九龄一生的仕途，离不开他的贵人张说。

Nhìn chung con đường quan lộ của Trương Cửu Linh, không thể thiếu sự giúp đỡ của quý nhân Trương Thuyết.

公元721年，张说拜相，因看中张九龄的才华，又是同姓，便与他论谱叙辈，夸奖张九龄“后出词人之冠也”，并对他“待以族子”。凭借张说的赏识和提拔，张九龄提升为中书舍人内供奉，升职速度加快。

Vào năm 721, Trương Thuyết được phong làm Tể Tướng, vì yêu mến tài năng và phẩm hạnh của Trương Cửu Linh, lại cùng là họ Trương, nên bèn luận về thứ bậc, vai vế gia đình và họ hàng, ca ngợi Trương Cửu Linh là “hậu xuất từ nhân chi quan dã” (nhà thơ số một kiệt xuất trong thế hệ trẻ), còn đối đãi với Trương Cửu Linh như con cháu trong gia tộc. Nhờ vào sự tiến cử và đề bạt của Trương Thuyết, Trương Cửu Linh đã được bổ nhiệm làm Trung thư xá nhân Nội Cung phụng, tốc độ thăng tiến vô cùng nhanh chóng.

这一时期，张九龄官职越来越高，皇上也越发重用他，但他始终刚正不阿，不谄媚、不阿谀、不奉承。

Trong giai đoạn này, chức vị của Trương Cửu Linh ngày càng cao, Hoàng đế cũng ngày một trọng dụng ông hơn, nhưng ông luôn giữ vững khí tiết thanh liêm, không xu nịnh, không a dua, không luồn cúi.

一年，玄宗生辰，宫中大摆筵席，乐舞喧嚣。群臣依次上前祝贺，并奉上礼物。到了张九龄，他恭恭敬敬举起一个包裹，大声道：“臣敬献一方宝镜”，玄宗高兴地让人呈上来，打开一看，不见宝镜的踪影，却是张九龄撰写的书——《千秋金鉴录》。有人当场笑他，但玄宗非常高兴，连声称赞这是他收到的最好的生日礼物，并赐给张九龄一批珍贵书籍，以示嘉奖。

Một năm, vào ngày sinh thần của Đường Huyền Tông, trong cung mở yến tiệc thịnh soạn, âm nhạc tưng bừng, ca múa rộn ràng. Các đại thần lần lượt chúc mừng và dâng lên lễ vật. Khi đến lượt Trương Cửu Linh, ông cung kính dâng lên một gói quà, lớn tiếng tâu rằng: “Thần kính dâng một tấm gương quý giá.” Huyền Tông nghe thế thì rất mừng, liền sai người mở ra xem, nhưng bên trong không có tấm gương báu nào cả, mà chỉ là một bộ sách do Trương Cửu Linh biên soạn--Thiên thu kim giám lục (Tấm gương quý giá cảnh giới ngàn thu). Một số quan lại chế nhạo ông tại chỗ, nhưng Huyền Tông lại vô cùng vui mừng, tấm tắc khen ngợi, cho rằng đây là món quà sinh nhật quý giá nhất mà mình từng nhận được, rồi ban thưởng cho Trương Cửu Linh vài bộ sách quý để tỏ lòng khen thưởng. 

《千秋金鉴录》阐述了自古以来历史上许多关乎王朝兴衰君主德行的事例，张九龄看似和旁人一样送礼，实则是在玄宗纵情欢乐的时候劝谏他以史为鉴。

Bộ Thiên thu kim giám lục bàn về những điển cố trong lịch sử liên quan đến sự hưng vong của các triều đại, đức hạnh của nhà vua, Trương Cửu Linh không đơn thuần chỉ tặng quà như biết bao người khác, cốt là để trong khi Hoàng đế tha hồ vui chơi, khuyên răn ông vua lấy sử làm gương.

对于“贵人”张说，张九龄时常以晚生之礼拜访他，感恩他的知遇之恩，尽管如此，他在朝堂上的举动并未受私交影响，并不盲目跟从、维护张说，还对其断然行事多有劝说，办事公允，卓有预见。

Đối với “quý nhân” Trương Thuyết, Trương Cửu Linh thường xuyên đến thăm viếng Trương Thuyết với lễ nghĩa của thế hệ trẻ, để bày tỏ lòng tri ân nồng thắm. Dù thân thiết như vậy, song khi xử lý công việc triều đình, ông vẫn giữ vững chính kiến, không vì tình riêng mà mù quáng theo phe cánh, thiên vị Trương Thuyết. Đôi khi còn nhắc nhở khuyên can Trương Thuyết khi ông quả quyết xử lý công vụ, luôn xử sự công bằng trong công việc, có tầm nhìn và viễn kiến.

公元725年，唐玄宗于泰山封禅，张说借机提拔了许多亲信，张九龄见状劝阻他，“官爵者，天下之公器也。德望为先，劳旧次焉。”可惜张说并未听从。 

Vào năm 725, khi Đường Huyền Tông lên núi Thái Sơn làm lễ phong thiện, Trương Thuyết nhân cơ hội này đề bạt nhiều người thân tín vào các chức vụ cao. Trương Cửu Linh thấy vậy bèn khuyên ngăn Trương Thuyết: “Quan tước giả, thiên hạ chi công khí dã. Đức vọng vi tiên, lao cựu thứ yên.(Chức quan là công cụ thước đo sử dụng chung của thiên hạ. Phải ưu tiên dành cho những người có đức hành cao đẹp, rồi mới suy xét đến người có công và người thân quen trung thành) ” Tiếc rằng Trương Thuyết đã không nghe theo.

次年，张说遭政敌宇文融、李林甫等人的弹劾，再次被罢相，张九龄也受牵连，改任太常少卿，排挤出京。同年九月，他回到京中，又被张说政敌弹劾，外放洪州都督。

Năm sau, Trương Thuyết bị các phe cánh chính trị như Vũ Văn Dung, Lý Lâm Phủ dâng sớ tố cáo, một lần nữa bị cách chức Tể tướng. Trương Cửu Linh cũng bị liên lụy, được điều động giữ chức Thái thường thiếu khanh, rồi bị bài xích ra khỏi kinh thành. Tháng 9 năm đó, ông trở về kinh thành, nhưng lại bị phe đối đầu của Trương Thuyết tố cáo, sau đó bị đày đi làm Đô đốc Hồng Châu.

在洪州任上，张九龄作《在郡怀秋》抒发心中的落寞。

Trên đường đi Hồng Châu nhậm chức, Trương Cửu Linh đã viết bài “Tại quận hoài thu” để bày tỏ tâm trạng cô quạnh của mình.

秋风入前林，萧瑟鸣高枝。

寂寞游子思，寤叹何人知。

宦成名不立，志存岁已驰。

五十而无闻，古人深所疵。

平生去外饰，直道如不羁。

未得操割效，忽复寒暑移。

物情自古然，身退毁亦随。

悠悠沧江渚，望望白云涯。

露下霜且降，泽中草离披。

兰艾若不分，安用馨香为。

Dịch âm: 

Thu phong nhập tiền lâm, tiêu sắt minh cao chi. 

Tịch mịch du tử tư, ngụ thán hà nhân tri.

Hoạn thành danh bất lập, chí tồn tuế dĩ trì. 

Ngũ thập nhi vô văn, cổ nhân thâm sở tỳ.

Bình sinh khứ ngoại sức, trực đạo như bất ky. 

Vị đắc thao cát hiệu, hốt phức hàn thử di.

Vật tình tự cổ nhiên, thân thoái huỷ diệc tuỳ.

Du du thương giang chử, vọng vọng bạch vân nhai.

Lộ hạ sương thả giáng, trạch trung thảo ly phi. 

Lan ngải nhược bất phân, an dụng hinh hương vy.

Dịch thơ:

Gió thu thổi vào rừng rậm,

Tiếng kêu xào xạc đỗ vào cành cây.

U sầu lấp lòng Du tử,

Đêm dài ai biết nỗi buồn hiu quạnh.

Thành đạt quan trường sá chi,

Công danh chưa lập chí còn đã già.

Ngũ tuần vẫn chưa nổi danh,

Người xưa than rằng biết bao thương tiếc.

Bình sinh không thích phô trương,

Giữ lòng cương trực tìm tòi tự do.

Tài năng chưa thể lộ diện,

Một thoáng trôi đi bốn mùa luân chuyển.

Nắng mưa nóng lạnh thất thường,

Nhân tình thế thái dở tốt dở lành.

Cồn cát đứng giữa dòng sông,

Xa ngắm mây xanh bay tận chân trời.

Sương mù hạ xuống Bạch lộ,

Cỏ dại khô héo trong đầm éo le.

Hoa lan cây ngải khó nhận,

Mùi thơm tho tại trời hay tại người.

729年，张说病逝，病逝前数次向玄宗推荐张九龄做集贤院学士。

Năm 729, Trương Thuyết mắc bệnh nặng qua đời, trước khi lâm chung, ông đã nhiều lần tiến cử Trương Cửu Linh đảm nhận chức vị Tập hiền viện Học sĩ . 

2年后，已经58岁的张九龄三度回京任秘书少监，兼集贤院学士副知院事，负责为玄宗代拟敕文。在此期间，张九龄的满腹诗书得到充分发挥，落笔无需草稿，敕文倚马可待。

Hai năm sau, Trương Cửu Linh khi đó đã 58 tuổi, lần thứ ba trở lại kinh thành nhậm chức Thư ký Thiếu giám, kiêm chức Phó tri viện sự tại Tập hiền viện, đảm nhiệm việc soạn thảo sắc chỉ cho Hoàng đế. Trong thời gian này, tài năng văn chương của ông được phát huy triệt để, ông viết sắc chỉ không phải chỉnh sửa, có thể nói là xuất khẩu thành chương, đặt bút thành văn.

2年后，又升为中书侍郎，同中书门下平章事，兼修国史，他终于走到了满朝官员都向往的位置——宰相。

Hai năm sau, ông được thăng chức Trung thư thị lang, đồng Trung thư môn hạ bình chương sự, kiêm Tu quốc sử. Cuối cùng ông cũng bước lên vị trí mà các quan chức trong triều đều ao ước – chức Tể tướng.

古代文人志士十年寒窗苦读，只为一朝金榜题名，而已入朝为官者，所求便是出将入相，张九龄在60岁的年纪终于做到了。

Với người xưa, mười năm đèn sách nơi thư phòng chỉ để cầu một lần đề danh bảng vàng; còn đối với người đã ra làm quan, thì chí hướng chính là “xuất tướng nhập tướng”, Trương Cửu Linh cuối cùng cũng làm được điều ấy ở tuổi lục tuần.

宰相任上，他强调保民育人，选贤任能，主张减少徭役，使得政治清明、天下大治，被后世誉为“开元之世清贞任宰相”的三杰之一。

Trên cương vị Tể tướng, ông chủ trương bảo vệ lợi ích người dân, nuôi dưỡng nhân tài, tuyển chọn hiền tài, giảm nhẹ lao dịch, xây dựng một nhà nước trong sạch, thiên hạ thái bình. Ông được hậu thế tôn vinh là một trong ba nhân vật kiệt xuất “Khai nguyên chi thế thanh trinh nhiệm tể tướng”. 

此时，唐王朝虽处于全盛时期，却隐伏着种种危机。张九龄以他正直的为人、卓越的远见，为维护“开元盛世”起了重要的作用。

Lúc bấy giờ, tuy triều đình nhà Đường đang trong thời kỳ thịnh trị, nhưng vẫn tiềm ẩn những nguy cơ. Trương Cửu Linh với nhân cách chính trực và tầm nhìn xa trông rộng, ông đã góp phần quan trọng vào việc bảo vệ thời kỳ “Khai nguyên thịnh thế”.

张九龄作为唐朝一代贤相，不仅有政治才能，还善识人才，孟浩然、王维等一大批出类拔萃的人物，都曾得到过他的提拔。

Trương Cửu Linh, là một bậc hiền Tướng nhà Đường, không chỉ có tài năng chính trị, mà còn tinh thông thuật nhìn người. Các tên tuổi lớn trong làng văn học như Mạnh Hạo Nhiên, Vương Vy… đều từng được ông đề bạt và cất nhắc. 

张九龄一生既有大济苍生的政治抱负，也有高洁的人格理想，以及超脱的人生态度。难得的是，他将“仕”与“隐”这一矛盾体很好地平衡统一起来。

Trương Cửu Linh, suốt đời không chỉ ôm hoài bão trị quốc an bang, mà còn có lý tưởng nhân cách thanh cao và thái độ nhân sinh cao cả. Điều đáng quý là ông đã hài hòa cân bằng hai yếu tố đối lập là “làm quan” và “ở ẩn”.

他自比幽兰、桂花，更以江南的丹橘自况，表明自己拥有一颗岁寒之心。其实，他心中一直矛盾着，一方面他想要保持独立不群的秉性，不愿同流合污；另一方面又不想才华被埋没，否则家国天下的理想便会付诸东流。

Ông thường ví mình với hoa lan, hoa quế, và với Đan quất Giang Nam, thể hiện ý chí son sắt giữa mùa đông giá lạnh. Thực ra, trong lòng ông luôn tồn tại một mâu thuẫn giằng xé: một mặt ông muốn giữ vững phẩm chất độc lập, không sa ngã, không thèm thông đồng làm bậy; mặt khác, ông lại không cam lòng để tài năng bị mai một, nếu không niềm ao ước vì nước vì dân sẽ bị phó mặc như công dã tràng.

品读他的诗歌，我们从中领略到一个士人的心路历程和人生况味，或许，这就是中国士人的共同苦痛。

Đọc thơ Trương Cửu Linh, chúng ta có thể cảm nhận được hành trình nội tâm và nỗi niềm trăn trở của người sĩ tử. Có lẽ, đó cũng chính là những nỗi niềm day dứt chung của các sĩ phu Trung Quốc xưa. 

所谓“太上有立德，其次有立功，其次有立言，虽久不废，此之谓不朽。”回顾张九龄的一生，可以说是做到了立德、立功、立言。早年，他参与开凿大庾岭新路的策划与重修，便利了南北交通，促进贸易往来，功不可没；后来又与张说等人，共同促成了开元盛世，使李唐王朝走向辉煌。他诗文俱佳、才华横溢，力排齐梁颓风，追踪汉魏风骨，成功扭转了盛唐的诗风。

Cái gọi là “Thái thượng hữu lập đức, kỳ thứ hữu lập công, kỳ thứ hữu lập ngôn, tuy cửu bất phế, thử chi vị bất hủ.(Điều trên hết phải lập đức, thứ hai là lập công, thứ ba là lập ngôn, dù trải qua bấy lâu cũng không phế bỏ được, thì gọi là bất hủ)” Nhìn lại cuộc đời Trương Cửu Linh, có thể nói ông đã làm trọn ba điều: lập đức, lập công, lập ngôn. Ngay từ khi còn trẻ, ông đã tham gia quy hoạch và khai thông tuyến đường mới qua Đèo Đại Dư, nối liền hai miền Nam Bắc, thúc đẩy phát triển thương mại, công lao to lớn không thể phủ nhận. Về sau này, ông cùng Trương Thuyết và nhiều hiền tài khác kiến lập nên thời kỳ “Khai Nguyên thịnh thế”, đưa triều đại Lý Đường bước vào thời kỳ huy hoàng nhất. Văn chương thơ phú của ông không chỉ thể hiện tài năng vượt trội, tài hoa phi thường, kiên quyết phản đối phong cách suy đồi của văn học Tề Lương, theo đuổi phong cách Hán Ngụy, thành công trong việc chuyển đổi phong cách thi văn vào thời kỳ thịnh trị của nhà Đường.  

张九龄素来被称为有唐一代最有丰富雅量的宰相，不仅因其超群的政治才干、人品胸怀，还因他杰出的才华。

Trương Cửu Linh từ lâu đã được ca ngợi là vị Tể Tướng có lòng độ lượng và phẩm cách thanh cao bậc nhất triều đại nhà Đường, không chỉ vì ông có tài năng chính trị và phẩm hạnh vị tha xuất chúng, mà còn nhờ vào tài năng văn thơ kiệt xuất của ông.

历来，岭南都为罪官员的贬谪之地，但这里却诞生了一代明相。清初王夫之曾评价他：“当年唐室无双士，自古南天第一人。”如今看来，最是恰当不过。

Trong lịch sử, Lĩnh Nam thường bị coi là nơi lưu đày của quan lại thất thế, nhưng ở đây lại sinh ra một bậc danh Tướng. Vương Phu Chi nhà Thanh từng nhận định rằng: “Đương niên đường thất vô song sĩ, tự cổ nam thiên đệ nhất nhân (Triều đại nhà Đường không có ai sánh bằng, đất Phương Nam xưa nay ông là người số một).” Ngày nay nhìn lại, lời nhận xét ấy quả thực không quá chút nào.

编译Biên dịch：Bích Tiệp（碧捷）

校对Hiệu đính：冯超

排版Sắp chữ：宁笑葳

来自：唐诗里那些没讲完的故事 - 张九龄：宰相诗人，刚正不阿- 张梦焕