梦里水乡的江南民居

Nhà ở vùng Giang Nam – hồn quê sông nước trong giấc mơ

江南民居普遍的平面布局方式和北方的四合院大致相同，只是一般布置紧凑，院落占地面积较小，以适应当地人口密度较高，要求少占农田的特点。住宅的大门多开在中轴线上，迎面正房为大厅，后面院内常建二层楼房。由四合房围成的小院子通称天井，仅作采光和排水用。因为屋顶内侧坡的雨水从四面流入天井，所以这种住宅布局俗称“四水归堂”​。

Bố cục mặt bằng phổ biến trong kiến trúc nhà ở Giang Nam nhìn chung tương tự với kiểu tứ hợp viện ở miền Bắc Trung Quốc, chỉ khác là bố trí chặt chẽ hơn, sân vườn chiếm diện tích nhỏ hơn, để phù hợp với mật độ dân cư cao và yêu cầu tiết kiệm đất canh tác của địa phương. Cổng chính của ngôi nhà thường được mở trên trục chính, đối diện là gian nhà chính được làm đại sảnh; phía sau sân thường xây thêm nhà hai tầng. Khoảng sân nhỏ được bao quanh bởi bốn gian nhà thường được gọi là giếng trời, dùng để lấy ánh sáng và thoát nước. Do nước mưa từ mái dốc phía trong từ bốn phía đổ xuống giếng trời, nên bố cục kiểu nhà này còn được dân gian gọi là “tứ thủy quy đường”.

四水归堂式住宅的个体建筑以传统的“间”为基本单元，房屋开间多为奇数，一般三间或五间。每间面阔约三四公尺，进深五檩到九檩，每檩约一二公尺各单体建筑之间以廊相连，和院墙一起，围成封闭式院落。为了利于通风，多在院墙上开漏窗，房屋也前后开窗。这类适应地形地势，充分利用空间，布置灵活，体型美观、合理使用材料的住宅，表现出清新活泼的面貌。 

Kiến trúc nhà ở kiểu “Tứ thủy quy đường” lấy kiến trúc đơn thể truyền thống “gian” làm đơn vị cơ bản. Số gian trong ngôi nhà thường là số lẻ, thường là ba hoặc năm gian. Mỗi gian có chiều rộng khoảng 3 - 4 mét, chiều sâu từ 5 - 9 đòn tay, mỗi đòn tay dài khoảng 1 - 2 mét. Các khối kiến trúc đơn thể được liên kết với nhau bằng hành lang, cùng với tường bao tạo thành một sân trong khép kín. Để thuận tiện cho việc thông gió, người ta thường mở cửa sổ trên tường bao, mở cửa sổ trước và sau các gian nhà. Loại hình nhà ở này có khả năng thích ứng với mọi địa hình và địa thế, tận dụng tối đa không gian, bố cục linh hoạt, hình khối hài hòa, hợp lý trong việc sử dụng vật liệu xây dựng, thể hiện diện mạo tươi sáng và sinh động.

江南民居的结构多为穿斗式木构架，不用梁，而以柱直接承檩，外围砌较薄的空斗墙或编竹抹灰墙，墙面多粉刷白色。屋顶结构也比北方住宅为薄。墙底部常砌片石，室内地面也铺石板，以造成防潮的作用。厅堂内部随著使用目的不同，用传统的罩、槅扇、屏门等自由分隔。梁架仅加少量精致的雕刻，涂栗、褐、灰等色，不施彩绘。

Về mặt kết cấu, nhà ở Giang Nam phần lớn sử dụng khung gỗ kiểu xuyên đấu, không dùng xà ngang, mà dùng cột đỡ các đòn tay. Tường bao bên ngoài thường là tường đất rỗng hoặc tường đan tre trát vữa, bề mặt thường được quét vôi trắng. Kết cấu mái mỏng hơn so với nhà ở miền Bắc. Phần chân tường thường được lát bằng đá, nền nhà cũng được lát đá phiến để chống ẩm. Không gian trong sảnh được phân chia linh hoạt tùy theo mục đích sử dụng, bằng các vách ngăn truyền thống như: khung che, cửa gấp, cửa bình phong. Kết cấu xà nhà chỉ được trang trí bằng một số chi tiết chạm khắc tinh tế, sơn các màu hạt dẻ, màu nâu hoặc xám tro, không sử dụng màu sắc sặc sỡ. 

根据民居的规模，可分为大宅、中宅、小宅三类：

Căn cứ vào quy mô nhà ở vùng Giang Nam có thể chia thành ba loại: đại trạch, trung trạch và tiểu trạch.

大宅大都是富商、官宦的宅第，纵向称进，横向称落，大宅多则九进，少则四进，多到七落，少则一落不等。如周庄的沈厅则为七进。有的大宅与园林巧妙结合，既创造了居住建筑的产物——私家园林，又增添了民居本身的吸引力。如同里镇的退思园就是非常精致的园林。

Đại trạch thường là dinh thự của giới thương nhân giàu có hoặc quan lại quyền quý, theo chiều dọc gọi là “tiến”, theo chiều ngang gọi là “lạc”. Một đại trạch có thể gồm đến 9 “tiến”, ít nhất cũng có 4 “tiến”; “lạc” cũng dao động từ 1-7. Ví dụ điển hình là phủ Thẩm ở Châu Trang với kết cấu bảy “tiến”. Một số đại trạch được kết hợp khéo léo với kiến trúc vườn cảnh, vừa tạo nên kiến trúc nhà ở đặc biệt -- vườn cảnh tư gia, vừa nâng cao sức hấp dẫn thẩm mỹ cho ngôi nhà. Chẳng hạn như Viên Thoái Tư ở thị trấn Đồng Lý, một khu vườn tư nhân vô cùng tinh xảo.

大宅在平面布局上，通常都有严格的轴线，正门朝南或朝东，宅院规矩方正，进落有序。大宅主落一般有五进，依次由玄关（沿街有的带店或带楼），轿厅（停放轿子）、正厅（接待主要宾客，举行婚丧礼仪）、内厅（会见亲戚好友、家庭议事）、女厅（也称上房，常用为居住用房）组成，主体建筑以厢房或院墙围合组成院落。

Về mặt bố cục mặt bằng, đại trạch thường có trục bố cục nghiêm ngặt, cửa chính thường quay về hướng Nam hoặc hướng Đông, tổng thể kiến trúc vuông vức, “tiến” “lạc” được sắp xếp thứ tự rõ ràng. Dãy nhà chính của đại trạch thường có năm “tiến”, lần lượt bao gồm: Tiền sảnh (nằm sát mặt phố, một số nơi còn kết hợp với cửa hàng hoặc lầu buôn bán); Sảnh kiệu (nơi đỗ kiệu, đón tiếp khách); Chính sảnh (nơi tiếp đãi khách quý, tổ chức lễ cưới, tang lễ và các nghi thức quan trọng) ; Nội sảnh (nơi gặp gỡ họ hàng thân thiết, bàn việc gia đình); Nữ phòng (còn gọi là thượng phòng, khu vực sinh hoạt, nghỉ ngơi.) Kiến trúc chủ thể được bao quanh bởi các dãy nhà phụ hoặc tường bao, tạo thành sân trong kín đáo. 

边落一般不独立开门，常由花厅（会见常客，举行宴会等）​、书房（读书）​、花园、内宅（居住）​、厨房组成。在大宅中，天井大都做成长方形，通风较好，而且夏季可以减少太阳的照射。宅的入口沿街或沿河，便于人员的出入和物品运送。两落之间，往往设背弄，这样既分开了主仆的交通路线，又大大增强了内宅的私密性，并有利于隔声，防火、防盗。

“Biên lạc” thường không mở cửa riêng, mà kết nối thông qua lối đi nội bộ, bao gồm các không gian chức năng như: Tiểu sảnh (tiếp khách quen, tổ chức tiệc nhỏ); Thư phòng ( đọc sách, làm việc); Hoa viên, Nội trạch (khu ở thường nhật); Nhà bếp hợp thành. Trong đại trạch, giếng trời thường được thiết kế theo hình chữ nhật, giúp thông gió hiệu quả và giảm bớt ánh nắng gay gắt vào mùa hè. Lối vào nhà thường nằm dọc theo mặt phố hoặc ven sông, thuận tiện cho việc đi lại và vận chuyển hàng hóa. Giữa các “lạc” thường mở lối đi phụ (gọi là “bối lũng”), vừa tách biệt lối đi của gia chủ và người làm, vừa tăng cường tính riêng tư cho nội trạch, đồng thời có tác dụng cách âm, phòng cháy và chống trộm.

中宅从形式上看与大宅相仿，不同的是中宅进数较少，一般少于四进，且一般无边落，内部空间的组合没有大宅那么考究，但相比之下较为灵活。中等收入家庭多属此宅。

Trung trạch về hình thức tương tự như đại trạch, song quy mô nhỏ hơn, số lượng “tiến” “lạc” thường ít hơn bốn, và thường không có các biên lạc (dãy nhà bên). Việc bố trí không gian nội thất cũng không cầu kỳ như đại trạch, nhưng lại có tính linh hoạt cao hơn. Kiến trúc nhà ở này chủ yếu thuộc sở hữu của các gia đình có thu nhập trung bình.

小宅，是一般平民的住宅，规模较小，多为一到两进，有的沿街，有的沿河，平面布局较为随意，为水乡城镇特有的小巷和水巷景观。

Tiểu trạch là kiến trúc nhà ở phổ biến của tầng lớp bình dân, quy mô nhỏ, thường chỉ có một đến hai “tiến”, không ở mặt phố hoặc ven sông, với bố cục mặt bằng linh hoạt, không cố định. Đây chính là yếu tố tạo nên cảnh quan đặc trưng của các ngõ nhỏ và hẻm nước trong các thị trấn vùng sông nước Giang Nam.

普通小宅占地小，无严格的轴线，一般有两进、面宽多在一到三间，形式自由，因地制宜，空间利用合理但私密性较差。水乡城镇民居在其厅堂组合时，创造了一些富有特征的构件，既丰富了水乡民居的内容，又具有强烈的特征。

Các tiểu trạch thông thường có diện tích nhỏ, không có trục bố cục nghiêm ngặt. Thường có hai “tiến (sân)”, chiều ngang phổ biến từ một đến ba gian. Hình thức kiến trúc linh hoạt, phù hợp với điều kiện địa hình, tận dụng hiệu quả không gian nhưng tính riêng tư không cao. Khi thiết kế không gian đại sảnh của nhà ở vùng sông nước, cư dân đã sáng tạo ra một số bộ phận kiến trúc đặc trưng, không chỉ làm phong phú thêm nội dung nhà ở, mà còn tạo nên nét độc đáo đậm chất địa phương.

水乡民居以木结构为主，因而墙具有重要的防火功能，一般山墙皆高出屋面，做成梯阶式或平头高墙，称“封火墙”或“女儿墙”​。墙可分实砌和空斗两种，或下为实上为空的混合式。墙基常用条石，石灰粉刷，当用作装饰性墙面时，就用清水磨砖贴面，既简朴又表现出主人的殷实。

Nhà ở vùng sông nước chủ yếu sử dụng kết cấu gỗ, do đó tường đóng vai trò quan trọng trong việc phòng cháy. Các bức tường đầu hồi thường cao hơn mái nhà, được xây theo dạng bậc thang hoặc tường bằng đầu, gọi là “tường chống cháy” hoặc “tường con gái”. Tường có thể xây đặc hoặc rỗng trong, hoặc phần dưới xây đặc, phần trên xây rỗng. Móng tường thường dùng đá tảng, bề mặt được trát vữa vôi. Khi dùng làm tường trang trí, người ta sử dụng gạch hoa lát tường, vừa giản dị, vừa thể hiện sự sung túc của gia chủ. 

院宅内露天的地面用石板铺砌，也有用砖铺。室内地面都用砖。江南多雨，地下水位浅，室内易潮湿，一般先用石灰夯实，其上铺砂，砂上铺砖，以避潮气，居室的房内则用木地板。…..

Sân vườn lộ thiên trong vườn trạch thường được lát bằng các đá, cũng có nhà dùng gạch. Sàn nhà trong phòng đều được lát bằng gạch. Miền Nam Trung Quốc mưa nhiều, mực nước ngầm nông, nên trong nhà dễ bị ẩm ướt. Thông thường, người ta sẽ đổ vôi để làm chặt nền đất, sau đó phủ cát lên, cuối cùng mới lát gạch, để tránh ẩm ướt. Các gian nội phòng thường sử dụng sàn gỗ. ….

总之，江南民居建筑艺术也因此显得精巧有余，气派不足。但经过能工巧匠的双手，座落在潺潺流水中的一座座房宅，仍是令人倾倒。江南的建筑特色民居，依水势而建，错落有致，白墙、黑瓦优雅别致。园林“曲径通幽处，禅房花木深”​，将自然和人文完美结合，可谓“一园，尽揽天下之美”​。

Tóm lại, nghệ thuật kiến trúc nhà ở Giang Nam Trung Quốc cũng vì thế mà thiên về sự tinh xảo, song lại thiếu đi khí thái. Tuy nhiên, qua đôi bàn tay khéo léo của những thợ tài ba, những ngôi nhà nằm bên dòng nước êm đềm, vẫn khiến người ta mê luyến. Kiến trúc đặc trưng của nhà ở Giang Nam, thuận theo thế nước, bố cục hài hòa, với tường trắng ngói đen, thanh nhã và duyên dáng. Khu vườn với “khúc kính thông u xứ, thiền phòng hoa mộc thâm”, là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa tự nhiên và nhân văn, có thể nói là “Một khu vườn, thu trọn vẻ đẹp của thế gian.”

编译Biên dịch：Bích Tiệp（碧捷）

校对Hiệu đính：冯超

排版Sắp chữ：宁笑葳

来自：俗：文化，习俗，传统，禁忌 - 梦里水乡的江南民居 - 赵惠玲 刘烨编著 - 微信读书