Ở Trung Quốc, nghề thêu là một ngành nghề thủ công truyền thống đã có tự lâu đời. Lịch sử của ngành nghề truyền thống này vốn gắn liền với lịch sử tâm linh của người phụ nữ Trung Quốc cổ đại. Phụ nữ Trung Quốc truyền thống dùng công việc thêu thùa để bày tỏ tâm sự, tình cảm và để làm đẹp cho chính mình. Kỹ năng này đã đạt tới trình độ tương đối cao vào thời nhà Tấn, nhà Hán, thêu thùa và tơ lụa từng là hàng hóa chính được vận chuyển trên con đường tơ lụa.

Thời phong kiến, nghề thêu là một trong những nghề phục vụ cho Vua chúa và giới qúy tộc. Sản phẩm thêu được hoàn thành bởi những chất liệu chỉ, vải, do những người nghệ nhân Trung Quốc dày công sáng tạo. Những sợi chỉ lúc đó được nhuộm bằng công thức thủ công với chất liệu hoàn toàn thiên nhiên như củ nâu, cây chàm, vỏ bàng, nước điệp, lá vông, đá mài, hoa hòe. Trong thời kỳ đó nghề thêu thường là do người phụ nữ đảm trách, theo quan niệm của Nho giáo, người con gái phải hoàn thiện được tứ đức: “Công, Dung, Ngôn, Hạnh” như người xưa từng nói: “Trai thì đọc sách ngâm thơ, Gái thì kim chỉ thêu thùa vá may.”

Nghề thêu bắt nguồn từ nhu cầu làm đẹp, trang điểm bản thân. Thời hoàng đế đã có bài ghi chép về hoa văn và màu sắc, từ khi người xưa phát hiện ra rằng màu sắc có thể điểm tô sắc đẹp, họ bắt đầu quét màu sắc lên cơ thể và gọi đó là "chương thân", sau đó, họ lại xăm mình; cuối cùng được thêu trên quần áo.

Đến thời nhà Tần và nhà Hán, nghề thêu đã khá phát triển. Thời Tiền Hán Vũ Chiêu, không chỉ vua chúa, quý tộc mới được ăn mặc gấm vóc lụa là, mà ngay cả những gia đình khá giả cũng có quyền mặc đồ thêu năm bảy thứ màu, đắp chăn gấm thêu hoa. Thậm chí những chiếc chiếu họ ngồi, những chiếc màn họ nằm, cái túi tuẫn tángcùng người quá cố cũng được thêu một số hoa văn. Dân gian còn như vậy, huống hồ quý tộc. Cung điện của họ được trang trí bằng hàng dệt tơ, lụa bằng tảo biển, đến nỗi "ốc bất trình tài, tường bất lộ hình” (có nghĩa là, nhà không biết được xây bằng vật liệu gì, tường không để lộ ra), cột nhà, lan can cũng được bọc bằng đồ thêu. Thời nhà Hán, là thời kỳ phát triển thinh vượng của nghề thêu. Trong một cuốn sách cổ bằng thẻ tre được khai quật ở Lăng mộ số một của Mã Vương Đôi thời Hán đã ghi lại 3 loại thêu: thêu Tín Ki信期绣, thêu Thừa Vân乘云绣 và thêu Trường Thọ长寿绣.

Đến cuối đời nhà Hán và thời kỳ Nam Bắc triều, Trung Quốc bắt đầu bước vào thời đại “Tượng giáo di tăng” (Phật giáo còn được gọi là Tượng giáo), do đó trong dân gian nổi lên phong trào thêu tượng Phật. Ngoài ra, không thể không nhắc đến Triệu phu nhân -- người vợ của Ngô Vương Tôn Quyền thời Tam Quốc. Theo bài ký "Những danh họa của các triều đại" của Trương Ngạn Viễn, Triệu phu nhân là em gái của thừa tướng Triệu Đạt, thông minh lanh lợi, tinh thông thư họa, cái thế vô song, có thể biến những sợi tơ màu thành rồng bay phượng múa trên gấm lụa. Do những thành tựu bà đạt được, mà người đời gọi bà là Tam tuyệt -- Cơ tuyệt - Châm tuyệt - Ti tuyệt. Một đặc điểm nổi bật khác của nghề thêu thời đó là sự xuất hiện hình ảnh nhân vật trong tác phẩm thêu, đây cũng khơi dòng cho thể loại thêu nhân vật sau này.

Thời nhà Đường và nhà Tống, nghề thêu phát triển theo hướng tinh xảo hóa, xu thế này chủ yếu chịu ảnh hưởng của môi trường xã hội. Trong xã hội phong kiến mà người đàn ông cày cấy, người phụ nữ dệt vải, các cô gái phải học kỹ thuật thêu may. Chính vì thế, đối với những tiểu thư đài các, thêu thùa đã trở thành hoạt động duy nhất để họ tiêu khiển, tu tâm, hun đúc tâm linh. Nói ngắn gọn, sự ra đời của “khuê tú” không phải là tình cờ.

Do đối tượng tham gia vào nghề thêu ngày càng được nhân rộng, sự khác biệt về mặt trình độ văn hóa và điều kiện vật chất giữa họ, và sự tham gia của những văn nhân thi sĩ, nghề thêu đã tiến bộ nhảy vọt trong thời đó. Sự đóng góp hăng hái của giới trí thức khiến cho thư-họa-thêu gắn bó với nhau chặt chẽ hơn, hình thành nên một chiều hướng mới -- họa sĩ vẽ tranh, nghệ nhân thêu.

Thời nhà Minh và nhà Thanh, các cơ sở chuyên sản xuất hàng hóa thêu tay đã xuất hiện ở khắp nơi. Đặc biệt là vào thời nhà Minh, ngành nghề thủ công dân gian phát triển, đẩy công nghệ và sức sản xuất nghề thêu phát đạt tới đỉnh cao. Cũng trong thời kỳ này đã nảy sinh ra các trường phái nghệ thuật có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sau, ví dụ như, Cố tú của Thượng Hải, Kinh tú của Bắc Kinh, Biện tú của Khai Phong( Hà Nam) , Lỗ tú của Sơn Đông v.v.

Trung Quốc còn có mấy vùng có nghề thêu nổi tiếng được gọi là tứ đại danh tú.

1 Tô tú của Tô Châu: tranh thêu rất đa dạng từ phong cảnh, hoa, điểu, động vật, thủ pháp châm kim rất linh hoạt tinh tế, đặc biệt chú trọng sự tỉ mỉ, nghe nói thợ thêu có thể tước một sợi chỉ tơ thành nhỏ đến 1/16 mà thêu.

2 Tương tú của Hồ Nam: Tương tú thường thêu động vật, thêu mãnh thú như hổ, rồng, sư tử, vô cùng tinh tế và sinh động.

3 Thục tú của Thành Đô: Tứ Xuyên là vùng dệt gấm có tiếng (gấm Thục) nên nghề thêu cũng phát triển. Thục tú xưa ít thêu tranh, mà thường thêu trên đồ dùng hàng ngày. Nghe nói cách thêu của Thục tú hấp thụ được rất nhiều điểm mạnh từ Tô tú và Cố tú.

4 Việt tú của Quảng Đông: Việt tú chia thành hai nhánh lớn là Triều tú của Triều Châu chuyên thêu kim tuyến và thêu tranh nổi (độn bông ở dưới mặt chỉ để mẫu thêu có độ phồng nhất định). Việt tú vốn chuyên làm tranh, rèm...để thờ trong các đình miếu. Nhánh thứ hai của Việt tú là Quảng tú của Quảng Châu, đặc điểm của Quảng tú cổ điển là giữa các chi tiết của mẫu thêu có chừa 1 khoảng cách rất bé, gọi là lưu thủy lộ (chừa đường nước).

Trong những họa tiết truyền thống, chẳng hạn như muôn hoa đua nở, long phượng trình tường, hoa điểu ngư trùng, hàm ý chúc mừng những điều tốt đẹp nhất cho người thân và bạn bè. Trải qua sự đúc kết tinh hoa, các kỹ năng và phương pháp thêu đã được lưu truyền đến ngày nay. Qua những đường kim mũi chỉ như bay lên lượn xuống tấm vải, người nghệ nhân thể hiện sinh động những hình ảnh xung quanh cuộc sống, từ những bông hoa, động vật đơn giản tiếp diễn, đến người vật, chim muông, hoa lá khéo léo hòa quyện vào nhau một cách tài tình, sinh động, biểu đạt tâm tư, tình cảm của con người, làm phong phú đời sống tinh thần, làm cho đời người tròn vẹn hơn.

Trương Nam